De richting van chaos (The direction of chaos)

Hey Stefke,

Tijdens ons avondje bieren afgelopen keer vertelde ik je al in het kort over een paar dingen die me zoal bezig houden. Dat heeft me veel goed gedaan. Je bent een van de weinige mensen met wie ik deze dingen kan bespreken; het zijn namelijk meestal vrij intellectuele exercities en die liggen niet iedereen. Ik heb echter grote drang om om mijn ideeën te delen met de wereld zodat ze van nut kunnen zijn.

Maar dat delen, dat opschrijven, dat vind ik lastig. Sommige ideeën zijn beter ontwikkeld dan anderen. Soms zijn het flarden zonder duidelijke context. En soms is het maar de vraag of ze hout snijden.

Om toch een stap te zetten heb ik deze brief geschreven. Ik noem het een brief omdat ik daarmee alleen aan jou schrijf en omdat ik niet compleet hoef te zijn. Een brief is een stuk vergevender dan een artikel.

In deze brief wil ik een van de meest fundamentele van mijn ideeën uitwerken. Het is een soort basisfilosofie, een mensbeeld waar mijn andere ideeën uit voortgroeien.

OK, so here goes:

Zoals je weet heeft de mens vele driften: seksdrift, food drift. Maar de (wat mij betreft) meest interessante wordt vrijwel altijd over het hoofd gezien: de verbeterdrift. Dit is de fundamentele menselijke drift om de eigen situatie te verbeteren. En daarop volgend: het eigen lot te verbeteren. Dat zien we in de individuele mens, maar ook in de soort: de mensheid.

En here’s the thing: ik kwam recentelijk tot het inzicht dat die verbeterdrift niet alleen in onze gedeelde menselijke natuur zit, maar dat ie ook richting heeft. In ons zit een instinct dat ons vertelt welke kant het op moet. Er is een ultieme staat van zijn. En in tijden van chaos en zelfkritiek zou dit inzicht nieuwe hoop, richting en zelfvertrouwen kunnen geven aan de mensheid. Daarom wil ik het graag met je delen en ben ik benieuwd naar je reactie.

Aan de hand van een zestal stellingen zal ik proberen om dat begrip op te bouwen.

1. Alle mensen delen een pakket aan universele waarden

In 1992 publiceerden sociaal psycholoog Shalom Schwartz en zijn team The Theory of Basic Human Values. Het was de resultante van een jarenlang, wereldwijd onderzoek naar universele waarden: doelen die alle mensen, ongeacht hun cultuur, actief nastreven.

De theorie vertelt ons dat zulke universele waarden niet alleen bestaan, maar dat ze ook gelden als toetssteen voor gedragskeuzes van individuele mensen, en vervolgens van de samenleving als geheel.

De belangrijkste manifestatie van deze theorie is het zogenaamde ‘circumplex of basic human values’; een pizzavormig model dat laat zien hoe deze waarden zich tot elkaar verhouden:

DE RICHTING VAN CHAOS DIRECTION - maartenpkappert | ello

De waarden die dichtbij elkaar staan in dit circumplex houden sterk verband met elkaar; conflicterende waarden (want dat doen ze) staan tegenover elkaar.
Die conflicten houden verband met twee distincte spanningsvelden in onze psychologie. Je ziet deze terug in het diagram als een tweetal assen.
Het eerste spanningsveld is dat tussen self-enhancement (zorgen voor jezelf, egoïsme, kortetermijn wellicht?) en self-transcendence (zorgen voor de groep, altruism, lange termijn?).

Het andere spanningsveld is dat tussen openness to change (nieuwsgierigheid, innovatie, maar ook: risico) en conservation (stabiliteit, veiligheid, maar ook: verveling).

2. Waarden weerspiegelen de overlevingsstrategieën van de mens

Schwartz gaf een evolutionaire uitleg aan deze spanningsvelden. Economist Tim Jackson vat deze uitleg mooi samen in zijn boek Prosperity without Growth:

“As society evolved in groups, people were caught between the needs of the individual and the needs of the group. And as they struggled for survival in sometimes hostel environments, people were caught between the need to adapt and to innovate and the need for stability. In other words, both individualism and the pursuit of novelty have played an adaptive role in our common survival. But so have altruism and conservation or tradition.”

En dat geldt ook voor de waarden op het circumplex zelf. Ze spelen ieder een vitale rol in het succes van onze samenlevingen. Zoals Schwartz zelf schrijft in zijn publicatie An Overview of the Schwartz Theory of Basic Values:

“These values […] are grounded in one or more of three universal requirements of human existence with which they help to cope. These requirements are: needs of individuals as biological organisms, requisites of coordinated social interaction, and survival and welfare needs of groups.”

Waarden zijn dus afgeleid van nog fundamentelere menselijke behoeften, en van de behoeften die voortkomen uit onze basisstrategie als sociale dieren: samenwerking. We optimaliseren onze fysieke en culturele omstandigheden steeds verder, en tegenwoordig ook onze fysieke en mentale capabilities, om maximaal in die behoeften te voorzien en met uiteindelijk doel om de soort te laten voortbestaan.

Het waardencircumplex geeft ons daarbij instinctief de richting aan.

3. De mens is voortdurend op zoek naar balans: de richting is dus altijd naar het midden

We zijn allemaal geprogrammeerd om te hunkeren naar deze waarden. En: als we ze niet terugzien in ons leven, dan voelen we ons onvervuld. Die onvervuldheid zet aan tot correctieve actie.

Het begint met een kleine groep die zich kwaad maakt over onrecht ergens, en de status quo in twijfel trekt. Ze komen in actie in een poging om de dingen ‘juist’ te maken. Deze pogingen worden dan beoordeeld als ‘meaningful’ — ze dragen bij aan het vervullen van werkelijke menselijke behoeften.

En als je nu de wereld in kijkt zie je dat ook: Het aankaarten van ongelijkheid en de scheve welvaartsverdeling. Van racisme en ongelijke kansen. Van de destructieve impact van onze levensstijl op onze leefomgeving, en de risico’s van dien.

Op het circumplex zie je dat de waarden aan de linkerzijde veel meer aandacht krijgen dan de rechterzijde. Individualisme en het verheerlijken van ‘nieuw!’ zijn belangrijke tactieken geweest voor het vergroten van de consumptievraag gedurende de afgelopen eeuw. De opkomst van het kapitalisme heeft ons dan wel veel welvaart gebracht, maar ook veel spanning op de lijn: het ontbreekt ons aan menselijk contact, aan rust, aan belonging.

Nu we teveel naar links trekken, willen we weer naar rechts. Zo beweegt de samenleving weer terug naar de andere kant, als een soort pendulum boven het circumplex.

De mensheid is dus zelfcorrigerend. We acteren als een hive mind die op basis van een aantal ingebouwde principes in staat is tot collectief positief gedrag.

4. De mensheid heeft een gedeelde, ultieme staat van verlangen

De mens streeft dus naar een staat waarin alle waarden met elkaar in balans zijn. In deze staat zou de mensheid ultiem kunnen bloeien.

Ik zie daarin wel parallellen tussen het streven van het individu en de soort. In de top van Maslow’s behoeftenpiramide staat zelfactualisatie als hoogste individuele behoefte gemeld. Het lijkt erop dat zo’n zelfde behoefte ook bestaat op soortniveau; noem het soortactualisatie.

En ondanks dat er nog veel te winnen valt heeft dat streven al ontzettend veel vruchten afgeworpen. De mens heeft het vandaag de dag beter dan ooit: nog nooit is er zo weinig oorlog geweest; hebben zo veel mensen fatsoenlijk te eten; hebben zo veel mensen toegang tot onderwijs.

5. De mens zal die ultieme staat nooit bereiken

Betekent dat we die ultieme, geactualiseerde staat op een dag zouden kunnen bereiken? Ik vermoed van niet. Ik kan kan nog niet goed uitdrukken waarom ik dat vermoed, maar het zal ermee te maken hebben dat de mens niet bestaat is een vacuum en maar een klein deel van alle factoren kan controleren. En ook binnen de mens speelt chaostheorie een rol, waarbij niet te voorspellen is welk effect onze acties precies zullen hebben.

(Een andere theorie waar ik nog mee speel in dit kader is dat de zelfoverstijgende kant mogelijk later is geëvolueerd dan de self-oriented kant, omdat sociaal gedrag later is ontstaan. Dat zou kunnen betekenen dat die zijde nog minder krachtig trekt is dan de self-oriented kant. Het magnetisch centrum ligt niet dan ook niet precies in het midden, en dat zou betekenen dat het midden bereiken wordt bemoeilijkt.)

6. De mens heeft wel invloed op de eigen lotsbestemming

Dat er grote krachten in het spel zijn betekent niet dat we er helemaal aan zijn overgeleverd. Juist door bewuster te zijn van de juiste bewegingen kan de mens sneller dichtbij de balans komen, én langer blijven.

Het is mijn hoop dat dit begrip helpt om sneller, bewuster correctieve actie te ondernemen, en dat we minder vaak hoeven mee te maken dat we dat pas doen als rampen als Trump en Bolsonaro ons heel hardhandig wakker schudden.

Beste Stef, hier laat ik het voor nu even bij. Ik ben me ervan bewust dat er iets heel belangrijks ontbreekt in dit stuk: de betekenis van bovenstaande. Wat is nu het belang ervan? Wat volgt eruit? Het zijn vragen waar ik nog maar deels een antwoord op heb. Ik denk dat ik ze in kortere stukken wil verkennen. Maar voor nu staat dit stuk, al is het maar een brief, op papier.

Snel meer bier!

Groet,
Maarten

Index

About